Nederlandse Walvisvaart
|
Na de ontdekking van Svalbard/Spitsbergen door Willem Barentsz in 1596 zou het nog enkele jaren duren, voordat de walvisvaart in de noordelijke wateren rond Groenland en Spitsbergen op gang kwam. In de berichten van de eerste zeevaarders, op zoek naar een noordelijke doorvaart naar de oost, werd melding gemaakt van grote hoeveelheden walvissen in de wateren rond Groenland. Pas na 1600 werden de eerste, puur op de walvisvangst gerichte expedities ondernomen. De in hoofdzaak Engelse en Nederlandse zeevaarders hadden aanvankelijk weinig kennis van vangsttechnieken. Veelvuldig werden Basken, die experts waren op dit gebied, ingehuurd op Engelse en Nederlandse schepen.
|
In het Rijksmuseum in Amsterdam hangt dit schilderij van Abraham Storck (1654-1708). Het toont Nederlandse walvisvaarders aan het werk in het poolgebied.
|
Smeerenburg
In 1614 werd op de zuidoostpunt van Amsterdamøya (Amsterdam Eiland) begonnen met de bouw van Smeerenburg. Verenigd in de Noordsche Compagnie (1614-1642) bouwden walvisvaarders uit Amsterdam, Enkhuizen, Rotterdam, Hoorn, Delft, Veere en Middelburg, op deze plek uiteindelijk zo'n 8 dubbele ovens, waarin het spek van de in de buurt gevangen walvissen werd gekookt. Hier werd ook de traan verpakt en naar Nederland verscheept. Uit archeologisch onderzoek, onder andere uitgevoerd door het Arctisch Centrum van de RuG, wordt duidelijk, dat Smeerenburg in haar hoogtij-dagen bestond uit ongeveer 17 huizen, die onderdak boden aan zo'n 200 mensen. Voorts was er een smederij.
|
Walvisvangst bij de kust van Spitsbergen, in 1690 geschilderd door Abraham Storck.
|
|
Deze afbeelding is ook te bezichtigen in Museum Behouden Huys op Terschelling. Het bijschrift daar luidt: "De Nederlanders jagen bij voorkeur op de Groenlandse walvis omdat deze de dikste speklaag heeft (op de rug wel 40 centimeter dik) en hij is door zijn trage bewegingen makkelijk te vangen. Groenlandse walvissen doken na het harpoeneren meestal diep weg en bleven zo lang mogelijk, tot wel drie kwartier, onder water. Als ze dan boven kwamen, waren ze al bijna uitgeput door ademnood en daardoor makkelijk te doden."
Smeerenburg was de plek op Spitsbergen waar de Nederlanders hun traankokerijen hadden om het vet (of smeer) uit het walvisspek te koken. Foto van diorama in Museum Behouden Huys, West-Terschelling.
Plattegrond van Smeerenburg op Amsterdamøya. Gids Andreas Umbreit (rechts) wijst op de laatste restanten van de blubberovens.
|
|
Amsterdamøya en Danskøya aan de noordwestkust van Svalbard. Ten noordoosten ligt het kleine eiland Ytre Norskøya met daarop de Zeeuwse Uitkijk. Kaart: Norsk Polar Institutt.
|
|
|
|
In Museum Sorgdragen in Hollum (Ameland) is een maquette van Smeerenburg te bezichtigen. In het dorp zijn 7 dubbele blubberovens en een enkele oven gebouwd. In een rij daarachter, de woningen en werkplaatsen.
Van links naar rechts: de dubbele oven van Delft, de enkele oven van Enkhuizen, de twee ovens van Veere en geheel rechts die van Vlissingen. Oostelijk hiervan stonden nog de ovens en bijbehorende gebouwen van Middelburg en Amsterdam. De meest westelijke oven, van Hoorn, stond circa 20 meter links van die van Delft.
|
|
Het verblijf op Spitsbergen was hard en zwaar. De extreme weersomstandigheden, het zware werk en het matige voedsel eisten een zware tol. Vele walvisvaarders keerden dan ook niet in Nederland terug. In het Museum Sorgdrager in Hollum (Ameland) is een graf, vermoedelijk afkomstig van de begraafplaats bij de Zeeuwse Uitkijk (Utkikpynten) op het Ytre Norskøya.
In augustus 2019 vertrekt een onderzoeksteam van het Arctisch Centrum (RuG Groningen) naar het eiland Ytre Norskøya voor archeologisch onderzoek naar onder andere de graven van Nederlandse walvisvaarders bij de Zeeuwse Uitkijk. Door de opwarming van de aarde, ook in dit deel van de wereld, dreigt de perma-frost te verdwijnen. Daarmee komen de graven, die in de bevroren ondergrond zeer goed zijn geconserveerd, in gevaar. Lees hier het artikel en het interview met arctisch bioloog Maarten Loonen. Dit artikel "Lijken van Walvisvaarders komen bovendrijven" verscheen o.a. in het Dagblad van het Noorden op 1 juni 2019.
Bronnen en media
Smeerenburg Gravneset, Europe's first oil adventure
Kristin Prestvold Longyearbyen, 2001 (in GeoGraphixs mediatheek) |
Wildernis, woongebied en wingewest.
Een geschiedenis van de poolgebieden. Louwrens Hacquebord, Atlas Contact. |
De Noordse Compagnie
1614 - 1642 Louwrens Hacquebord Walburg Pers 2014 |
|
Walvisvaart in de gouden eeuw,
opgravingen op Spitsbergen L. Hacquebord en W. Vroom Amsterdam, 1988 |
|
Titelfoto: Uitsnede van het olieverfschilderij, gemaakt door Abraham Storck. De titel van het schilderij is: "Walvisvangst in de Poolzee". Drie Hollandse walvisvaarders varen in de Poolzee tussen walrussen en ijsschotsen. De bemanning jaagt op walvissen, terwijl ze zich de ijsberen van het lijf proberen te houden. In Europa was de vraag naar walvistraan sterk gestegen, omdat het een goede vervanger bleek voor plantaardige oliën waar kaarsen, smeermiddelen, lampolie en zeep van werden gemaakt. Bron: Rijksmuseum, Amsterdam. Het tweede schilderij op deze pagina, eveneens van de hand van Storck, draagt de titel: "Walvisvangst bij de kust van Spitsbergen". Dit schilderij is te zien in het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen.