De eerste mensen
In 1891 en 1892 vond de Nederlandse arts en antropoloog Eugène Dubois (1858 - 1940) in het oosten van het Indonesische eiland Java de resten van een nieuwe menssoort: eerst aangeduid als Pithecanthropus erectus, maar nu als Homo erectus javanicus: de Javamens.
De aan de oevers van de Solorivier gevonden resten, bestaande uit twaalf gedeeltelijke schedels en botten, werden in de afgelopen jaren onderworpen aan nieuw onderzoek, waarbij de ouderdom redelijk nauwkeurig kon worden vastgesteld. Deze mensen moeten tussen de 117.000 en 108.000 jaar geleden op Java hebben gewoond.
De geschiedenis van de mens en z'n voorgangers gaat verder terug in de tijd: zo'n 4,4 miljoen jaar geleden moeten de eerste mensachtigen, de Ardipithecus ramidus, in het oosten van Afrika, in het gebied, dat we nu kennen als Ethiopië het levenslicht hebben gezien.
We nemen je mee naar de geschiedenis van de mens. Waar in Nederland kun je dat beter doen dan in Naturalis in Leiden. In 2019 opende daar de tentoonstellingszaal 'De vroege mens'.......
De aan de oevers van de Solorivier gevonden resten, bestaande uit twaalf gedeeltelijke schedels en botten, werden in de afgelopen jaren onderworpen aan nieuw onderzoek, waarbij de ouderdom redelijk nauwkeurig kon worden vastgesteld. Deze mensen moeten tussen de 117.000 en 108.000 jaar geleden op Java hebben gewoond.
De geschiedenis van de mens en z'n voorgangers gaat verder terug in de tijd: zo'n 4,4 miljoen jaar geleden moeten de eerste mensachtigen, de Ardipithecus ramidus, in het oosten van Afrika, in het gebied, dat we nu kennen als Ethiopië het levenslicht hebben gezien.
We nemen je mee naar de geschiedenis van de mens. Waar in Nederland kun je dat beter doen dan in Naturalis in Leiden. In 2019 opende daar de tentoonstellingszaal 'De vroege mens'.......
|
Rechts: Zo zou de door Dubois gevonden Homo erectus (javanicus) eruit gezien kunnen hebben: recht opgaand en lange armen. Deze reconstructie is in 2019 gemaakt door Kennis&Kennis, op basis van afgietsels van de botten, die Dubois op Java vond, aangevuld met wat we weten over Homo erectus van andere vindplaatsen in Afrika, Georgië en Indonesië.
De armen zijn vrij lang vergeleken met die van de moderne mens. Dubois zag in de langgerekte vorm van het dijbeen en de hoek van de dijbeenkop aanwijzingen, dat de Homo erectus rechtop liep.
Op basis van de lengte van het dijbeen komt de totale lengte uit op circa 1.50 meter. Van de huidskleur zijn geen directe aanwijzingen bekend, maar bij een open gebied past een huid met veel pigment. De herseninhoud van Homo erectus lag tussen die van een aap en die van de moderne mens. 
|
Het model in Naturalis is tot in de kleinste details uitgewerkt.
|
Boven: In oktober 1891 werd in Trinil op Java, Indonesië, dit ‘schildpadschild’ gevonden. Toen Dubois het fossiel in handen kreeg, herkende hij het als iets veel interessanters: het schedeldak van een aapmens. De wenkbrauwbogen zijn fors en steken verder naar voren dan bij de moderne mens. De grootte van de schedelkap wijst op een hersenvolume dat groter is dan dat van een mensaap, maar kleiner dan dat van de moderne mens. In de presentatie vitrine spiegelt het schedelkapje in het glas en wordt zo geprojecteerd op het model (rechts).
|
Links: Deze schedel is van de ‘Turkana-jongen’, de overblijfselen van een jonge man, die Turkana in Kenia werden gevonden. Rond 1,8 miljoen geleden verspreidde Homo erectus zich vanuit Afrika naar Eurazië. Eugène Dubois vond op Java fossielen van deze Aziatische Homo erectus. De lichaamsbouw van de Homo erectus lijkt al behoorlijk op die van de moderne mens. Homo erectus leefde zo’n 2 miljoen jaar geleden in Afrika. Dit model is een afgietsel van schedel KNM-WT 15000.
|
De enorme collectie botten, schelpen en andere fossielen die door Dubois en zijn assistenten zijn verzameld, worden in Naturalis bewaard. Aan de schelpen is meer dan een eeuw lang weinig aandacht besteed. Tot een Australische onderzoeker in 2008 een sensationele ontdekking deed. Op één van de grote zoetwatermossels was een geometrisch krassenpatroon te zien. Een team van wetenschappers heeft de schelp en het erin bewaarde sediment uitgebreid onderzocht en kwam tot de onomstotelijke conclusie, dat de krassen tussen 430.000 en 540.000 jaar geleden door Homo erectus gemaakt zijn. Daarmee zijn het verreweg de oudste door mensen gemaakte inscripties.
|
Rechts: In deze fossiele schelp, die rond 1890 in een 500.000 jaar oude aardlaag bij Trinil op Java werd gevonden, zitten bijzondere krassen in een duidelijk patroon. Ze zijn gemaakt ruim voor het ontstaan van de moderne mens, zo'n 200.000 jaar eerder. Het is aannemelijk te stellen, dat onze uitgestorven voorouders over een vaste hand en een creatieve geest beschikten. Dit is de linkerklep van de Pseudodon vondembuschianus trinilensis.
|
|
De moderne mens en z'n voorgangers
Dit overzicht is gemaakt op basis van informatie bij de tentoonstelling van 'de vroege mens', Naturalis Biodiversity Center, Leiden. Hieronder volgt een beknopte beschrijving.
Ardipithecus ramidus
|
Ardipithecus ramidus leefde 4,4 miljoen jaar geleden waar nu Ethiopië ligt. De bouw van de heup en de ledematen laat zien, dat Ardipithecus ramidus rechtop kon lopen, maar met de bijna duim-achtige grote teen kon deze vroege mensachtige ook goed in bomen klimmen. Deze reconstructie is gebaseerd op ARA-VP-6r, een schedel gevonden in Awash, Ethiopië. Naturalis Biodiversity Center, Leiden.
|
Australopithecus afarensis
|
Australopithecus afarensis is een van de oudst bekende mensachtigen. De eerste resten van deze soort werden in 1974 gevonden in de Afar-driehoek in Noord-Ethiopië. Deze kleine mensachtige was ongeveer tussen de 1.20 meter en 1.40 meter lang. De schedel heeft grote wenkbrauwbogen. De herseninhoud is berekend op 385 tot 400 kubieke centimeter, vergelijkbaar met die van een chimpansee.
Reproductie van de schedel van een Australopithecus afarensis, in 2017 gefotografeerd door Jetske Anema in het museum van Rimini, Italië.
|
Australopithecus africanus
|
Vanaf 3 miljoen jaar geleden leefde in zuidelijk Afrika – en alléén daar – Australopithecus africanus. Deze soort liep op twee benen, maar was ook nog steeds een goede boomklimmer. Hij had grotere hersenen en kleinere tanden dan de Ardipithecus ramidus
Schedel uit de Sterkfonteingrot, Zuid-Afrika. (Afgietsel van STS5). Naturalis Biodiversity Center, Leiden. |
|
Paranthropus boisei
|
In de robuste schedel van Paranthropus boisei is veel ruimte voor stevige kaakspieren. Deze vroege mensachtige leefde tegelijk met de eerste soorten van ons ‘eigen’ geslacht, Homo. Uiteindelijk bleek Paranthropus een doodlopende zijtak in de stamboom van de mensachtigen.
Schedel, afkomstig uit Koobi Fora, Kenia. (Afgietsel van KNM-ER 406). Naturalis Biodiversity Center, Leiden. |
Homo erectus
|
De lichaamsbouw van de Homo erectus lijkt al behoorlijk op die van de moderne mens. Homo erectus leefde zo’n 2 tot 1,8 miljoen jaar geleden in Afrika. Deze schedel is van de ‘Turkana-jongen’. Het complete skelet van deze jongen werd in 1980 gevonden nabij Turkana aan de Nariokotome rivier. Hij moet zo'n 15 jaar oud zijn geworden en hij had een lengte van ongeveer 1.60 meter.
De herseninhoud bedroeg 880 kubieke centimeter (die van de moderne mens is circa 1400 cc). Rond 1,8 miljoen geleden verspreidde Homo erectus zich vanuit Afrika naar Eurazië. Schedel van Homo erectus, Turkana, Kenia. (Afgietsel van KNM-WT 15000.). Naturalis Biodiversity Center, Leiden. |
|
Homo neanderthalensis
|
De neanderthaler leefde tot het einde van de laatste ijstijd in Europa, het Midden-Oosten en delen van Azië. De soort ontstond zo’n 300.000 jaar geleden. Van de neanderthaler is het DNA bekend.
Deze schedel is een afgietsel van La Ferrassie-1, gevonden in La Ferrassie, Frankrijk. Naturalis Biodiversity Center, Leiden. Meer over Homo neanderthalensis.
|
Homo floresiensis
|
Deze kleine mensensoort leefde zo’n 100.000 tot 50.000 jaar geleden op het Indonesische eiland Flores. De soort werd pas in 2003 ontdekt. De lengte van het lichaam bedraagt slechts één meter, terwijl de herseninhoud nog geen halve liter is. Homo floresiensis was deel van een bijzondere eilandfauna met onder andere dwergolifanten, komodovaranen en reuzenratten.
Dit is het afgietsel van een schedel, gevonden in de Liang Bua grot op Flores, Indonesië. (Afgietsel van LB1). Naturalis Biodiversity Center, Leiden. |
|
Homo sapiens
|
De moderne mens ontstond ongeveer 300.000 jaar geleden. Zo’n 10.000 jaar geleden verspreidde Homo sapiens zich vanuit Afrika over de rest van de wereld. Bij een vergelijk van deze schedel met die van andere mensachtigen, vallen vooral de grote hersenen op. De kaak is wat minder stevig, terwijl er voor de kaakspieren minder ruimte is.
Deze schedel is een afgietsel. In de vitrine wordt de herkomst niet vermeld. Naturalis Biodiversity Center, Leiden. |
Bronnen en media