De eerste mensen

In 1891 en 1892 vond de Nederlandse arts en antropoloog Eugène Dubois (1858 - 1940) in het oosten van het Indonesische eiland Java de resten van een nieuwe menssoort: eerst aangeduid als Pithecanthropus erectus, maar nu als Homo erectus javanicus: de Javamens.
De aan de oevers van de Solorivier gevonden resten, bestaande uit twaalf gedeeltelijke schedels en botten, werden in de afgelopen jaren onderworpen aan nieuw onderzoek, waarbij de ouderdom redelijk nauwkeurig kon worden vastgesteld. Deze mensen moeten tussen de 117.000 en 108.000 jaar geleden op Java hebben gewoond.

De geschiedenis van de mens en z'n voorgangers gaat verder terug in de tijd: zo'n 4,4 miljoen jaar geleden moeten de eerste mensachtigen, de Ardipithecus ramidus, in het oosten van Afrika, in het gebied, dat we nu kennen als Ethiopië het levenslicht hebben gezien.

We nemen je mee naar de geschiedenis van de mens. Waar in Nederland kun je dat beter doen dan in Naturalis in Leiden. In 2019 opende daar de tentoonstellingszaal 'De vroege mens'.......

Rechts: Zo zou de door Dubois gevonden Homo erectus (javanicus) eruit gezien kunnen hebben: recht opgaand en lange armen. Deze reconstructie is in 2019 gemaakt door Kennis&Kennis, op basis van afgietsels van de botten, die Dubois op Java vond, aangevuld met wat we weten over Homo erectus van andere vindplaatsen in Afrika, Georgië en Indonesië.

De armen zijn vrij lang vergeleken met die van de moderne mens. Dubois zag in de langgerekte vorm van het dijbeen en de hoek van de dijbeenkop aanwijzingen, dat de Homo erectus rechtop liep.
Op basis van de lengte van het dijbeen komt de totale lengte uit op circa 1.50 meter.
Van de huidskleur zijn geen directe aanwijzingen bekend, maar bij een open gebied past een huid met veel pigment.
De herseninhoud van Homo erectus lag tussen die van een aap en die van de moderne mens.

Het model in Naturalis is tot in de kleinste details uitgewerkt.

Boven: In oktober 1891 werd in Trinil op Java, Indonesië, dit ‘schildpadschild’ gevonden. Toen Dubois het fossiel in handen kreeg, herkende hij het als iets veel interessanters: het schedeldak van een aapmens. De wenkbrauwbogen zijn fors en steken verder naar voren dan bij de moderne mens. De grootte van de schedelkap wijst op een hersenvolume dat groter is dan dat van een mensaap, maar kleiner dan dat van de moderne mens. In de presentatie vitrine spiegelt het schedelkapje in het glas en wordt zo geprojecteerd op het model (rechts).

Links: Deze schedel is van de ‘Turkana-jongen’, de overblijfselen van een jonge man, die Turkana in Kenia werden gevonden. Rond 1,8 miljoen geleden verspreidde Homo erectus zich vanuit Afrika naar Eurazië. Eugène Dubois vond op Java fossielen van deze Aziatische Homo erectus. De lichaamsbouw van de Homo erectus lijkt al behoorlijk op die van de moderne mens. Homo erectus leefde zo’n 2 miljoen jaar geleden in Afrika. Dit model is een afgietsel van schedel KNM-WT 15000.

De enorme collectie botten, schelpen en andere fossielen die door Dubois en zijn assistenten zijn verzameld, worden in Naturalis bewaard. Aan de schelpen is meer dan een eeuw lang weinig aandacht besteed. Tot een Australische onderzoeker in 2008 een sensationele ontdekking deed. Op één van de grote zoetwatermossels was een geometrisch krassenpatroon te zien. Een team van wetenschappers heeft de schelp en het erin bewaarde sediment uitgebreid onderzocht en kwam tot de onomstotelijke conclusie, dat de krassen tussen 430.000 en 540.000 jaar geleden door Homo erectus gemaakt zijn. Daarmee zijn het verreweg de oudste door mensen gemaakte inscripties.

Rechts: In deze fossiele schelp, die rond 1890 in een 500.000 jaar oude aardlaag bij Trinil op Java werd gevonden, zitten bijzondere krassen in een duidelijk patroon. Ze zijn gemaakt ruim voor het ontstaan van de moderne mens, zo'n 200.000 jaar eerder. Het is aannemelijk te stellen, dat onze uitgestorven voorouders over een vaste hand en een creatieve geest beschikten. Dit is de linkerklep van de Pseudodon vondembuschianus trinilensis.

De moderne mens en z'n voorgangers

Dit overzicht is gemaakt op basis van informatie bij de tentoonstelling van 'de vroege mens', Naturalis Biodiversity Center, Leiden. Hieronder volgt een beknopte beschrijving.

Ardipithecus ramidus

Ardipithecus ramidus leefde 4,4 miljoen jaar geleden waar nu Ethiopië ligt. De bouw van de heup en de ledematen laat zien, dat Ardipithecus ramidus rechtop kon lopen, maar met de bijna duim-achtige grote teen kon deze vroege mensachtige ook goed in bomen klimmen. Deze reconstructie is gebaseerd op ARA-VP-6r, een schedel gevonden in Awash, Ethiopië. Naturalis Biodiversity Center, Leiden.

Australopithecus afarensis

Rechts: Een reconstructie van Australopithecus afarensis 'Lucy'. (Coll. nr. 211875) in het Museon, Den Haag (RDV6971). Zij is ongeveer 3 miljoen jaar geleden gestorven. Ze vertoont nog kenmerken, zoals lichaamsbouw, van de gemeenschappelijke voorouder van de mens en mensapen. Deze soort, die vooral planten en vruchten at, is de oudste mensensoort op twee benen. 'Lucy' liep rechtop, maar het ging haar nog niet zo goed af als ons, moderne mensen. Volgens informatie in het Museon, bedraagt het hersenvolume van 'Lucy' tussen 400 en 500 ml. De ouderdom wordt berekend als liggende 3.7 miljoen tot 2.9 miljoen jaar geleden.

Australopithecus afarensis is een van de oudst bekende mensachtigen. De eerste resten van deze soort werden in 1974 gevonden in de Afar-driehoek in Noord-Ethiopië. Deze kleine mensachtige was ongeveer tussen de 1.20 meter en 1.40 meter lang. De schedel heeft grote wenkbrauwbogen. De herseninhoud is berekend op 385 tot 400 kubieke centimeter, vergelijkbaar met die van een chimpansee.

Links: Reproductie van de schedel van een Australopithecus afarensis, in 2017 gefotografeerd door Jetske Anema in het museum van Rimini, Italië.

Australopithecus africanus

Vanaf 3 miljoen jaar geleden leefde in zuidelijk Afrika – en alléén daar – Australopithecus africanus. Deze soort liep op twee benen, maar was ook nog steeds een goede boomklimmer. Hij had grotere hersenen en kleinere tanden dan de Ardipithecus ramidus.

Schedel uit de Sterkfonteingrot, Zuid-Afrika. (Afgietsel van STS5). Naturalis Biodiversity Center, Leiden. (RVS0719).

Homo habilis

Hierboven en rechts: Reconstructie van Homo habilis. (Coll. nr. 221438) in het Museon, Den Haag. (RDV6974).
Het hersenvolume bedraagt ongeveer 800 ml. De soort at vooral planten, vruchten en soms ook vlees. Rechts: Bij de fossiele resten is ook grof gereedschap gevonden. De soort kwam voor van ongeveer 2.8 à 2.4 miljoen tot ongeveer 1.7 miljoen jaar geleden.

Homo habilis, de 'handige mens'. Deze naam heeft de mensachtige vooral te danken aan enkele gereedschappen die dicht bij zijn fossiele resten werden gevonden. Die gereedschappen waren nog niet echt geavanceerd. Het waren vooral ruw bewerkte stenen. Ze moeten dienst hebben gedaan als een soort hamer, maar zeker is niet of de soort inderdaad gebruik maakte van gereedschappen.

Gevonden fossiele resten van Homo habilis wijzen erop, dat deze de oudste zijn van het hele Homo-geslacht. Het is niet waarschijnlijk dat deze fossielen van een Australopithecus-soort zijn. Dat komt vooral omdat Homo habilis veel sterker op de moderne mens leek dan bijvoorbeeld Australopithecus afarensis.

Paranthropus boisei

In de robuste schedel van Paranthropus boisei is veel ruimte voor stevige kaakspieren. Deze vroege mensachtige leefde tegelijk met de eerste soorten van ons ‘eigen’ geslacht, Homo. Uiteindelijk bleek Paranthropus een doodlopende zijtak in de stamboom van de mensachtigen.
Schedel, afkomstig uit Koobi Fora, Kenia. (Afgietsel van KNM-ER 406). Naturalis Biodiversity Center, Leiden.

Homo erectus

De lichaamsbouw van de Homo erectus lijkt al behoorlijk op die van de moderne mens. Homo erectus leefde vanaf zo’n 2 à 1,8 miljoen jaar geleden in Afrika. Deze schedel is van de ‘Turkana-jongen’. Het complete skelet van deze jongen werd in 1980 gevonden nabij Turkana aan de Nariokotome rivier. Hij moet zo'n 15 jaar oud zijn geworden en hij had een lengte van ongeveer 1.60 meter.
De herseninhoud bedroeg 880 kubieke centimeter. Gegevens in Museon geven een inhoud van ongeveer 1000 ml op. (Die van de moderne mens is circa 1400 cc).

Rond 1,8 miljoen geleden verspreidde Homo erectus zich vanuit Afrika naar Eurazië. Circa 100.000 jaar geleden verdween de soort.

Links: Reconstructie van 'de Turkana Jongen', Homo ergaster*. Museon, Den Haag (Coll. nr. 221437) (RDV6973).

Hierboven: Schedel van Homo erectus, Turkana, Kenia. (Afgietsel van KNM-WT 15000.). Naturalis Biodiversity Center, Leiden. (VRS0716).

Homo erectus was meer mens dan Australopithecus afarensis en Homo habilis. Hij kon beter bewegen en beter denken. Aan de hand van gevonden fossielen weten we, dat zijn nakomelingen zich over grote delen van Afrika, Azië en Europa hebben verspreid.
Naast plantaardig voedsel at Homo erectus ook veel vlees. De soort bediende zich van gereedschappen als vuurstenen vuistbijlen en maakte vuur.

De Turkana Jongen
Een archeologish team onder leiding van Richard Leakey vond in 1972 fossielen van 'mensachtigen' bij Nariokotome aan het Turkanameer in Kenia. In eerste instantie vond men een stukje schedel, maar later een compleet skelet van ongeveer 1.6 miljoen jaar oud. Het bleek het skelet van een jongen van rond de 10 jaar. Hij kreeg de naam: Turkana Jongen.
Aanvankelijk classificeerde Leakey de Turkana Jongen als 'Homo erectus'.
Het skelet van de jongen kwam wel overeen met andere in Afrika gevonden 'erectus'-fossielen, maar veel minder met de forsere Homo erectus fossielen uit Azië. De in Afrika gevonden soort wordt ook aangeduid als Homo ergaster* (de werkende mens), naar aanleiding van de in de nabijheid van de fossielen gevonden (vuurstenen) gereedschappen.

In de wetenschap bestaat er nog geen consensus over de verwantschap tussen Homo ergaster en Homo erectus. Aan de ene kant denkt men, dat deze twee soorten een gezamenlijke voorouder hebben en dat ze door isolatie apart van elkaar geëvolueerd zijn, anderzijds is er de theorie, dat een groep individuen uit Afrika trok en tijdens de trek naar Azië evolueerde tot een nieuwe soor, die zich vervolgens met succes over Azië en Europa verspreidde: Homo erectus. Homo ergaster zou eerder een vroege Homo erectus zijn, dan een aparte soort.

Homo neanderthalensis

Hierboven: Deze reconstructie is een afgietsel van schedel La Ferrassie-1, gevonden in La Ferrassie, Frankrijk. Naturalis Biodiversity Center, Leiden.

Van de Neanderthaler is het DNA bekend. Gemiddeld 4 procent van onze genen is van de Neanderthalers afkomstig. De Neanderthaler was fysiek veel sterker dan wij, maar wij waren waarschijnlijk slimmer. Homo sapiens trok de hele wereld over, de Neanderthaler niet. Circa 27.000 jaar geleden stierven de Neanderthalers uit.

Rechts: Reconstructie van Homo neanderthalensis. (Coll. nr. 163688) in het Museon in Den Haag. Het hersenvolume van deze soort bedroeg ongeveer 1450 ml. De Neanderthaler at naast plantaardig voedsel ook veel vlees. Hij zocht zijn onderkomen in grotten en bouwde eenvoudige huizen. Hij werkte met vuur en maakte vuistbijlen. (RDV6975).

Hieronder: Reconstructie van een Neanderthaler man op basis van een in de Noordzee opgezogen schedelfragment. 'Krijn' was een prominent onderdeel van de tentoonstelling 'Doggerland' in Rijksmuseum van Oudheden in de zomer van 2021. (RDV6395).

De Neanderthaler leefde tot het einde van de laatste ijstijd in Europa, het Midden-Oosten en delen van Azië. De soort ontstond zo’n 300.000 tot 220.00 jaar geleden en stamt af van Homo heidelbergenis, een nakomeling van Homo erectus. Neanderthalers leefden tot zo'n 27.000 jaar geleden in Europa en Klein-Azië. Het was de tijd van de ijstijden. Het lichaam was echter goed aangepast aan de koude omstandigheden.
Vanaf zo'n 40.000 jaar geleden heeft ons soort mens, Homo sapiens, samengeleefd met Neanderthalers. Hoewel ze elkaars concurrenten waren, kregen Neanderthalers en Homo sapiens samen kinderen.

Meer over Homo neanderthalensis.

Homo floresiensis

Deze kleine mensensoort leefde zo’n 100.000 tot 50.000 jaar geleden op het Indonesische eiland Flores. De soort werd pas in 2003 ontdekt. De lengte van het lichaam bedraagt slechts één meter, terwijl de herseninhoud nog geen halve liter is. Homo floresiensis was deel van een bijzondere eilandfauna met onder andere dwergolifanten, komodovaranen en reuzenratten.

Dit is het afgietsel van een schedel, gevonden in de Liang Bua grot op Flores, Indonesië. (Afgietsel van LB1). Naturalis Biodiversity Center, Leiden. (VRS0722).

Homo sapiens

De moderne mens ontstond ongeveer 300.000 jaar geleden. Zo’n 10.000 jaar geleden verspreidde Homo sapiens zich vanuit Afrika over de rest van de wereld. Bij een vergelijk van deze schedel met die van andere mensachtigen, vallen vooral de grote hersenen op. De kaak is wat minder stevig, terwijl er voor de kaakspieren minder ruimte is.

Deze schedel is een afgietsel. In de vitrine wordt de herkomst niet vermeld. Naturalis Biodiversity Center, Leiden. (VRS0713).

Bronnen en media

Eugène Dubois - Stichting Eugène Dubois

de vroege mens - Naturalis Biodiversity Center