Hegebeintum doorboord

Al enkele jaren merkte de Stichting Alde Fryske Tsjerken, sinds 1982 eigenaar van de kerk van Hegebeintum, dat de terpbodem onder de kerktoren begon te verzakken. Het was duidelijk, dat als er niks zou worden ondernomen, de toren, en daarmee wellicht ook de kerk, zware schade op zou lopen of in het ergste geval misschien wel zou instorten. 
​
​
Het plan verdere verzakking te voorkomen omvatte de bouw van een betonnen plateau onder de toren. Dit plateau  rustte op een aantal dikke betonnen palen, die tot een diepte van ongeveer 13 meter, tot op de bovenkant van de vaste dekzandlaag reikten. Zo kon de toren niet verder verzakken. In mei 2015 werden er ten behoeve van bodemonderzoek nabij de kerktoren van Hegebeintum een drietal grondboringen uitgevoerd. 

Bij de opening van het nieuwe kennis- en informatiecentrum 'Terp Hegebeintum' werd ook het pronkstuk van de tentoonstelling, Boorkern B2, onthuld. Deze geeft een prachtig inzicht in de geschiedenis van de terp, vanaf het eerste ontstaan, op een kwelderwal, tot aan onze tijd.

Links: De funderingsherstelwerkzaamheden aan de kerktoren van Hegebeintum kunnen beginnen. Deze fundering  moet voorkomen, dat de kerktoren verder verzakt. (VRS4975). Rechts: Op deze foto, gemaakt op 18 maart 2016, staat de toren al in de steigers en wordt er gewerkt aan de restauratie. (VRS4979).

Boren naar de geschiedenis van Hegebeintum

Voorafgaand aan het aanbrengen van de funderingsconstructie onder het torengedeelte, werd archeologisch onderzoek uitgevoerd door onderzoekers van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) en het Terpencentrum van het Groninger Instituut voor Archeologie. 

Daarvoor werden in mei 2015 drie handboringen uitgevoerd, aan de voet van de toren, op de noord-, de west- en de zuidzijde.  Daarbij werd tot aan de natuurlijke, onverstoorde afzettingslagen geboord. Boring 1, aan de noordzijde van de toren, reikte nog dieper, door de onderliggende veenlagen tot aan de bovenkant van het dekzand.

​Op 10 en 11 juni 2015 zijn op de plaats van deze boringen op de west- en zuidzijde twee mechanische steekboringen gemaakt. Boring 3 aan de westzijde en Boring 2 bij de zuidmuur van de toren. 

Globale positie van de aan de westzijde van de kerk uitgevoerde boringen. Tekening gemaakt op basis van de AHN-3 50 cm maaiveld kaartgegevens.

Twaalf meter terp... 

De boorkernen zijn bij TNO in Utrecht onderzocht. De ene helft van de doormidden gesneden boorkern van boring B2 is nu in het nieuwe bezoekerscentrum Terp Hegebeintum tentoongesteld. De andere helft van Boring 2 wordt bewaard in het ISRIC Wereld Bodem Museum, gevestigd op de campus van de Wageningen Universiteit (WUR). De in het onderstaande overzicht aangehaalde hoogtecijfers, zoals 015 - 040 cm -MV geven de hoogte beneden het maaiveld in centimeters. Het maaiveld in boring B2 bevindt zich op 728 centimeter boven NAP (in dit overzicht is dit 0 cm -MV).

015 - 040 cm -MV

In de bovenste lagen van de boorkern  zijn sporen van de bouw van de (huidige) stenen kerk zichtbaar. Ze bestaan uit zand, klei, baksteen, mortel en grind. De Romaanse kerk werd rond het jaar 1100 op de terp gebouwd. 

080 - 120 cm -MV

In dit gedeelte van de boorkern is puin (baksteen en mortel) aangetroffen.

132 - 152 cm -MV

Rest van een bot op 142 cm -MV.

170 - 200 cm -MV

De terpbewoners jagen op de kwelders ook op vogels te jagen. In dit deel van de boorkern zijn botjes gevonden van een brandgans, een bonte strandloper én een bokje (Lymnocryptes minimus, de kleinste snip soort).

235 - 258 cm -MV

Zoden werden gestoken uit de natuurlijke kwelder in de omgeving van de terp. In een zode zijn soms nog verschillende zand- en klei laagjes van de kwelder te zien (RDV8458).

258 - 300 cm -MV

Een recent uit de kwelder bij Hallum gestoken zode.  Hierin zijn nog de verschillende laagjes afgezet sediment in te zien. Zoden uit dit gebied zijn ook gebruikt bij de reconstructie van het zodenhuis bij de Yeb Hettinga Skoalle op de terp van Furdgum (RDV3756a).

308 - 350 cm -MV

In dit gedeelte van de boorkern zijn enkele vloerresten van een huis zichtbaar. Vloeren bestonden uit zoden of aangesmeerde klei. Als de oude vloer kapot getrapt en vies was, werd er een nieuwe schone vloer overheen gelegd. Tussen de vloerresten is aardewerk van het 'Hessens-Schortens'-type gevonden. Dit type werd in het terpengebied gemaakt van 450 tot ongeveer 750 na het begin van onze jaartelling. In die tijd werden er zodenhuizen gebouwd. Dit waren huizen van gestapelde zoden, met een woongedeelte voor de mensen en een stalgedeelte waar het vee stond.

Hessens-Schortens aardewerk.

420 - 470 cm -MV

Op zo'n 420 cm -MV zijn etensresten, kapot aardewerk en asresten aangetroffen.

Een laagje met veel as, afkomstig van bijvoorbeeld een kookvuur.

In deze laag, op ongeveer 470 cm -MV, is veel stuifmeel gevonden van paardenbloemen, kamille, madeliefjes en distels.

470 - 500 cm -MV

In monster M13 (op zo'n 470 cm -MV) werd een relatief grote hoeveelheid restanten van gerst (Hordeum vulgare) gevonden. (VRS3119).

560 - 600 cm -MV

In dit deel van de boorkern bevinden zich resten van de opvulling van de voor afwatering gegraven sloot uit de Ijzertijd/Romeinse tijd, die van noord naar zuid over de terp liep. De sloot is daarna opgevuld met klei, mest en afval. In een brok mest in deze sloot zijn resten van allerlei ongewervelde dieren gevonden, waaronder mijt, vlo en insekt.

Mijt

Vlo

Insect of slak

De drie microscoop opnamen zijn gemaakt door D.J. Huisman, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

Restanten van vlas (Linum usitatissimum) werden aangetroffen in monsters M14, 15, 16 en 18. De grootste hoeveelheid in M16: 51 vrucht(resten). Dit monster werd genomen op 620 cm -MV. (VRS2979).

717 - 772 cm -MV

Tussen ongeveer 722 en 754 cm - MV is een grote hoeveelheid mestslakken aangetroffen. Deze ontstaan bij het verbranden van mest. Dat is gebeurd in de midden- tot late-ijzertijd (500 tot 15 jaar voor het begin van onze jaartelling. 

Resten van mestslakken uit de boorkern. (RDV3915).

In de boorkern zijn  indeze laag (rond 760 centimeter -MV) kleine verglaasde brokjes gevonden: dit zijn mestslakken: resten van verbrande mest.  Gedroogde mest van runderen, schapen en varkens was de belangrijkste brandstof op de terp (RDV8437).

780 - 810 cm -MV

In dit deel van de boorkern, tussen ongeveer 7,77 en 7,83 cm -MV (= op 51 en 57 cm -NAP) werd een grote hoeveelheid kapotte mosselschelpen gevonden. Waarschijnlijk zijn de mosselen gegeten door de terpbewoners. Ze dateren uit de midden-ijzertijd, 500 tot 200 jaar voor het begin van onze jaartelling.

Links: Resten van emmertarwe (Triticum dicoccon) werden aangetroffen in monsters M11, 12 en 24. Dit laatste monster op een diepte van ongeveer 815 cm -MV (VRS3013).

Detailfoto van een laag afval vol met kleppen van mosselen. De laag bevindt zich op 780 cm -MV. Deze mosselen zijn door de terpbewoners verzameld. Naast mosselen werden er ook kokkels en alikruikjes gegeten. Dat er ook gevist wordt, bewijzen de resten van platvissen en palingen in de boorkern (RDV3785).

820 - 860 cm -MV

De eerste sporen van menselijke aanwezigheid vinden we in een ongeveer 5 centimeter dikke laag, tussen 831 en 836 centimeter onder het maaiveld. Op de foto rechts  is deze laag uitvergroot: de top van de (onverstoorde) kwelderafzetting is vertrapt door de eerste mensen. Ze leggen er met behulp van zoden uit de kwelder een verhoging aan. Het is de eerste laag van de terp, die in de loop van de volgende decennia wordt opgehoogd en uitgebreid. 

858 - 900 cm -MV

​De hoge kwelders in het gebied overstromen nog maar een paar keer per jaar. Het gebied wordt steeds meer geschikt voor bewoning. In de bovenste kleilaag van de kwelders zijn resten van gewassen gevonden, zoals granen en hennep. Deze resten zijn de kwelder opgewaaid vanaf een akker in de buurt. Dit zijn de allereerste sporen van de terpbewoners van Hegebeintum. Ook even verderop, bij Easterbeintum, worden de eerste akkers aangelegd om gewassen te kunnen verbouwen.

Dankzij de voortdurende afzetting van zeeklei ligt er rond 750 voor het begin van de jaartelling een hoge kwelderwal tussen Ferwert en Holwert, ten noorden van Hegebeintum. Hierdoor is Hegebeintum nog beter beschermd tegen het water van de zee. Ten westen en ten oosten van Hegebeintum stroomt de steeds de zee steeds verder het land in, terwijl de hogere kwelders rondom Hegebeintum alleen nog maar overstromen tijdens stormen met extreem hoogwater.

Kwelderklif bij Wierum (RDV2316).

958 - 1000 cm -MV

Zeekraal (Salicornia europaea) is één van de eerste plantensoorten, die zich op de dagelijks droogvallende wadplaten vestigt. Tegenwoordig staat zeekraal op ons menu, maar of dat ook voor de eerste kustbewoners gold? Resten van de plant werden op verschillende diepten in de boorkern aangetroffen.

Zeekraal (VRS3170).

1018 - 1055 cm -MV

De zeespiegel stijgt. Vanaf 3000 jaar voor het begin van de jaartelling bereikte de zee tijdens een flinke storm steeds vaker de omgeving van Hegebeintum. De zee nam klei mee, dat op het veen werd afgezet. Door de steeds dikker wordende kleilaag ontstaat er langzamerhand een kweldergebied. De kwelderkleilaag in de boorkern is 250 centimeter dik en reikt van 8,30 tot 10,80 meter onder het maaiveld. 

Laagje voor laagje wordt het kustgebied van Noord-Nederland opgebouwd. Op de foto het drooggevallen Wad bij Koehoal. Op deze mooie zomerdag is de kleilaag al zo uitgedroogd, dat er droogtescheuren in zijn ontstaan. Hier en daar weet zeekraal houvast te vinden. (VRS3789).

1072 - 1100 cm -MV

Door de stijging van het grondwaterpeil werd het gebied rond Hegebeintum steeds. Het oude beekdal vult zich met veen. Zo rond 3500 jaar voor het begin van de jaartelling werd ook de dekzandkop van Hegebeintum bedekt door een laag veen. Oorspronkelijk was het veenpakket veel dikker. Nu is het nog zo'n 35 centimeter dik en reikt van 10,80 tot 11,15 meter onder het maaiveld. Door het gewicht van de zware terp erboven is het veen langzaam aan plat gedrukt. In dit veen zijn resten gevonden van granen, maar die zijn niet op het zure veen verbouwd. Ze zijn zeer waarschijnlijk rond 3100 jaar voor begin van de jaartelling vanuit hoger gelegen akkers buiten het beekdal, waar nog dekzand aan de oppervlakte lag, overgewaaid.                                                                                                                  

1100 - 1146 cm -MV

Op 11,15 meter onder het maaiveld (-3,87 meter NAP) ligt de top van het Pleistocene dekzand. Deze zandlaag reikt tot aan het eind van de boring op 12 meter onder het maaiveld (- 4,72 meter NAP). Deze dekzandkop, een hogere plek in het beekdallandschap, zou voor mens en dier een goede plaats blijken om ten tijde van storm en hoog water op terug te kunnen trekken. In de top van het dekzand zijn pollen van heideachtigen en els aangetroffen.

1165 - 1200 cm -MV

Een dekzandkop ligt relatief hoog en droog opzichte van het omliggende terrein. Het grondwaterpeil ligt lager, waardoor mineralen bij regen uit de bovenste laag  van het dekzand hier dieper in kan spoelen. Dit geeft uiteindelijk  een donkere verkleuring aan het gele dekzand. Die verkleuring is hier ook te zien. De dekzandlaag is hier gedurende de laatste ijstijd, het Weichselien, afgezet, zo'n 116.000 tot twaalfduizend jaar geleden.

De foto's van de gewassen werden gemaakt op het proefveld van de heer Piet Hoekstra, die ter gelegenheid van Culturele Hoofdstad 2018 op dit veld aan de Oudebildtdijk, op de bodem van de voormalige Middelzee, zo goed als alle gewassen, die ooit in deze streek zijn verbouwd, had geplant. Het was in de zomer van 2018 een levensecht landbouwgeschiedenis boek, dat duizenden belangstellenden naar het Bildt trok.

Piet Hoekstra bindt de pas gemaaide vlas in schoven. (VRS3159).

Een overzicht van alle andere gewassen in deze proeftuin vind je in: Akkerbouw op het Bildt.

Twaalf meter terpgeschiedenis

Hierboven links: De boorkern van Boring 2 is nagenoeg in z'n geheel tentoongesteld in het Bezoekerscentrum van de terp van Hegebeintum tentoongesteld. (RDV3818). Onder: De andere helft van de boorkern van deze boring wordt bewaard in het ISRIC Wereld Bodem Museum in Wageningen. (RDV5259). Rechts: Hoofd van het ISRIC Wereld Bodem Museum, Ing.Stephan Mantel MSc, legt de andere helft van de boorkern klaar. Deze is opgedeeld in segmenten van 1 meter lengte (RDV3773).

ISRIC Wereld Bodem Museum - Wageningen

Kijk hier voor meer over het ISRIC Wereld Bodem Museum.

Meer over terpen en wierden

In GeoGraphixs besteden we ruim aandacht aan het Noord-Nederlandse terpen- en wierdengebied. Daarnaast zijn er ook op Noarderljocht.com reportages over o.a. Museum Wierdenland in Ezinge, het Bezoekerscentrum Terp Hegebeintum en bijzondere terpvondsten. We maakten voor Noarderljocht reportages over de archeologische opgravingen van de veenterp Blitsaerd en de terp van Sotterum.

De deels afgegraven wierde van Ezinge. De wierde werd wereldberoemd door het archeologisch onderzoek van Professor Van Giffen. (RDV4190).