Noordpoolgebied in kaart
Tot het einde van de zestiende eeuw is Arctica is een mysterie, in duister gehuld, een avontuur waaraan niemand zich ooit heeft gewaagd. Niemand weet hoe het eruit ziet, hoe groot het is, wie er wonen én of er zelfs wel mensen wonen. In mytische verhalen en legenden komt het Noorden als woest, koud en donker gebied voor.
Op kaarten uit die tijd is de gebrekkige kennis over het noorden aangevuld door theorieën en speculaties. Zelfs delen van Scandinavië zijn nog onbekend: hoe ver loopt het land eigenlijk nog door en waar begint de zee? Is het mogelijk om via het noorden van Europa Azië te bereiken?
Op kaarten uit die tijd is de gebrekkige kennis over het noorden aangevuld door theorieën en speculaties. Zelfs delen van Scandinavië zijn nog onbekend: hoe ver loopt het land eigenlijk nog door en waar begint de zee? Is het mogelijk om via het noorden van Europa Azië te bereiken?
Wereldkaart gebaseerd op de beschrijvingen van Claudius Ptolemaeus (87 voor begin van de jaartelling tot, vermoedelijk, 168 jaar na begin van onze jaartelling) in de atlas "Cosmographia", uitgegeven door Johann Reger, Ulm in 1486. De foto van de kaart werd gemaakt op de expositie "Strijd om het Ijs" in Het Scheepvaartmuseum in Amsterdam (RDV5801).
|
Rechts: Op deze uitsnede van de kaart hierboven is de ligging van Groenland in de Mare glaciale (Ijs Zee), boven Scandinavië getekend en met een soort van landbrug verboden met het vasteland. Boven Ierland (Ibernia) en de Britse eilanden (Albion insula) is zeer waarschijnlijk het huidige Shetland ingetekend. Verder naar het noorden in de Mare glaciale een eiland genaamd Glacialis (Ijsland?). Foto van een dia in de tentoonstelling "De Strijd om het Ijs", in Het Scheepvaartmuseum te Amsterdam (RDV5800).
|
|
Universalior Cogniti Orbis Tabula, Johannes Ruys. Uitgave door Bernardinus Venetus de Vitalibus, Rome, 1508. Ook Ruys probeert op deze wereldkaart uit 1508 de Noordpool in kaart te brengen. Het meest noordelijke punt van de aarde is weergegeven als een rotsig eilandje omringd door stromend water en vier grotere eilanden: Aronphei, twee genaamd 'Insula Deserta' (Verlaten Eiland) en Hyper Borei Europa. Het bestaan van deze eilanden baseert hij op een laatmiddeleeuwse legende, "Inventio Fortunatae" ("Gelukkige Ontdekking"), geschreven door een onbekende Engelse monnik. Ten zuiden van de 75e breedtegraad worden de eilanden omsloten door (schier) eilanden. Door de zeestraten lijkt het water krachtig te stromen. Ook Mercator heeft van de beschrijving van de Engelse monnik gebruik gemaakt. (RDV5799).
|
Op deze kaart, uit 1600, gemaakt door Matthias Quad, worden vier eilanden weergegeven. Hij ging bij deze weergave uit van de kaart door Mercator uit 1595 waar de vier eilanden ook op staan. Rechtsboven staat een gedetailleerde kaart van het niet-bestaande eiland Frisland. In het midden staat een magnetische rots. Er wordt verondersteld dat een kompasnaald altijd naar deze grote magneet in het noorden wijst. Op Quad's kaart lijkt een noordoostelijke doorvaart naar Azië mogelijk. Foto van dia in Het Scheepvaartmuseum, Amsterdam (RDV5796).
|
Kaart van het Noordpoolgebied uit "Atlas sive Cosmographicae meditationes". Gerard Mercator, Hendrik Hondius, Amsterdam, 1630.
Deze kaart van Mercator werd eerst uitgegeven als onderdeel van een wereldkaart uit 1569. In 1595 verscheen de kaart ook in zijn atlas. In deze versie zijn vier eilanden te zien, zoals Ruys ook in 1508 had ingetekend. Aan het einde van de zestiende eeuw vinden de eerste reizen naar de Noordpool plaats en wordt de kaart aangepast. In deze latere versie uit 1630 is een deel van één eiland verdwenen. De kaart heeft veel invloed gehad op het beeld van het Noordpoolgebied: Mercator bepaalde immers de standaard. Wanneer de kaart wordt gepubliceerd is deze eigenlijk al weer verouderd. Foto van dia in Het Scheepvaartmuseum, Amsterdam (RDV5798).
Deze kaart van Mercator werd eerst uitgegeven als onderdeel van een wereldkaart uit 1569. In 1595 verscheen de kaart ook in zijn atlas. In deze versie zijn vier eilanden te zien, zoals Ruys ook in 1508 had ingetekend. Aan het einde van de zestiende eeuw vinden de eerste reizen naar de Noordpool plaats en wordt de kaart aangepast. In deze latere versie uit 1630 is een deel van één eiland verdwenen. De kaart heeft veel invloed gehad op het beeld van het Noordpoolgebied: Mercator bepaalde immers de standaard. Wanneer de kaart wordt gepubliceerd is deze eigenlijk al weer verouderd. Foto van dia in Het Scheepvaartmuseum, Amsterdam (RDV5798).
Op naar de Bevroren Zee
Pas wanneer de eerste verkenningen van het 'Hoge Noorden' beginnen, worden de aard en omvang van het poolgebied stukje voor stukje in kaart gebracht. In de loop van de zestiende eeuw beginnen de eerste contouren van Arctica zich af te tekenen. Kaarten laten een steeds realistischer weergave van het noorden zien. Het aandeel van de Terschellinger ontdekkingsreiziger Willem Barentsz in de cartografie van het 'Hoge Noorden' is daarin aanzienlijk.
Kaart van het Noordpoolgebied van Willem Barentsz, uitgegeven door Cornelis Claes, Amsterdam, 1598. Deze kaart is gemaakt op informatie van drie door Barentsz gemaakte reizen, in de jaren 1594, 1595 en 1596-97. Het is de eerste kaart waarop het mythologische Arctische gebied niet meer voorkomt. Wel staat het pas ontdekte Beren Eiland ('t Veere Eylandt), Spitsbergen (Het Nieuwe Land) en Nova Zembla met het Behouden Huys op de noordoost kant van het eiland op de kaart. De kaart is voorts rijkelijk versierd met tekeningen van zeedieren en schepen. De kaart werd gefotografeerd in Het Scheepvaartmuseum, Amsterdam (RDV5817).
Klik hier voor de ontdekkingsreizen van Willem Barentsz, of hier voor (oude) kaarten van Spitsbergen (Svalbard).
Opnieuw op zoek naar de passage om de Noord
Met het veranderen van het klimaat lijkt het erop, dat de Noordelijke zeeroute naar Azië straks toch mogelijk wordt. Bekijk de reportage "Is the Arctic set to become a main shipping route ?" (BBC Business, 1 november 2018) en het artikel "De Slag om de Noordpool" in de National Geographic van september 2019 (in mediatheek), of de Engelstalige versie op de National Geographic website: "Open for business".
Bronnen en media
