TerpdorpNederzettingen in Nederland
|
Waar vinden we terpen?
Met name in het kustgebied van Groningen en Friesland vinden we terpen, of beter resten van terpen. Een groot deel van de terpen werd in de tweede helft van de 19e eeuw afgegraven vanwege de vraag naar de vruchtbare terpgrond.In de tijd van voor de zeedijken, was het kustgebied van Friesland en Groningen een moeilijk begaanbaar en bereikbaar gebied. Soms zelfs ook gevaarlijk. Immers werden grote delen twee maal per dag tijdens hoogwater overstroomd. De bij eb droogvallende gronden waren vaak slechts korte tijd bereikbaar. Bovendien veranderde de ligging van geulen en prielen bijna dagelijks.
Ook in andere delen van laag Nederland werden ooit terpen ter bescherming tegen het water opgeworpen, van Noord-Holland tot in Zeeland, in grootte variërend van een kleine huisterp met ruimte voor slechts één of enkele boerderijen tot grote terpen, die plaats boden aan tientallen boerderijen en gebouwen, zoals de 'stadsterpen' van onder andere Dordrecht en Leiden.
Ook in andere delen van laag Nederland werden ooit terpen ter bescherming tegen het water opgeworpen, van Noord-Holland tot in Zeeland, in grootte variërend van een kleine huisterp met ruimte voor slechts één of enkele boerderijen tot grote terpen, die plaats boden aan tientallen boerderijen en gebouwen, zoals de 'stadsterpen' van onder andere Dordrecht en Leiden.
Terpen en wierden in het Fries-Gronings kustgebied op een overzichtskaart in Museum Wierdenland in Ezinge.
Toch moet het gebied een grote aantrekkingskracht op mensen hebben gehad. Voedsel in de vorm van vis, andere zeedieren en vogels was er in overvloed. De hoger gelegen begroeide gebieden boden mogelijkheden voor grazende schapen en runderen. Voorzichtig waagden mensen zich in het gebied. Kwam het het water bij vloed op, dan zochten ze met hun vee de hogere delen van het gebied op. In de herfst en winter zochten ze de veiligheid en beschutting van de hogere zandgronden in het oostelijk deel van het land op.
De kwelderwallen in het gebied boden op zich een redelijke bescherming tegen het water. Bij vloed bleven de hoogste delen meestal droog. Doorgaans overstroomden ze alleen bij stormvloed of springtij.
De kwelderwallen in het gebied boden op zich een redelijke bescherming tegen het water. Bij vloed bleven de hoogste delen meestal droog. Doorgaans overstroomden ze alleen bij stormvloed of springtij.
Het wad bij Wierum valt bij eb 'droog'.
|
Dit hoger gelegen deel van het buitendijkse gebied staat alleen bij stormvloed of springtij onder water.
|
|
Het waren dan ook deze kelderwallen, die werden uitgekozen, om het verblijf in het kustgebied zo lang mogelijk te rekken. Hier en daar gebeurde dat met het extra ophogen van de kelderwal. Zo werden de eerste terpjes 'geboren'.
Deze kleine terpen waren het begin van de meer permanente bewoning van ons kustgebied.... 
Jongvee in het buitendijkse kweldergebied van het Noarderleech bij Hallum. Het lijkt alsof ze bij slecht weer makkelijk de hoogste delen van de kwelder kunnen vinden.
|
Op het kaartje zijn de kelderwallen van het eiland Westergo in geel ingetekend. Westergo werd in het zuiden begrensd door de Marne en de Boorne en in het oosten door de Middelzee.
Bron: Archeologisch Steunpunt Hegebeitum. |
Regelmatig moesten mensen en dieren hun toevlucht zoeken op de hoogste delen van de terp. Op deze tekening bij de wierde van Niehove in het Westerkwartier van Groningen brengen mensen het vee in veiligheid. (Foto van tekening: DSCN2580; geen nadere copyright informatie).
Nu de ijsbaan van Raard (Noard-East Fryslân) weer onder water is gezet, wordt de oorspronkelijke functie van de terp duidelijk: een veilige en droge plek voor mens en dier. Op de terp staat de Romaanse kerk van het dorp (RDV5485).
Wat zijn terpen?
|
Een terp is een door mensen gemaakte verhoging in de kwelders van het Waddengebied*, bedoeld als vluchtplaats bij stormvloed.
De eerste terpen ontstonden op de kwelderruggen, de hoogste delen van de kwelders. Een stijgende zeespiegel noopte de mensen tot een regelmatige ophoging van deze vluchtplaatsen. De vluchtheuvels werden gemaakt met graszoden, mest en huiselijk afval. Geleidelijk namen de terpen in hoogte en omvang toe en werden relatief veilige plaatsen, geschikt voor min of meer permanente bewoning. De eerste kleine terpen, met slechts een enkel huis (huisterp), groeiden uit tot woonplaatsen met meerdere huizen voor mens en dier. In veel gevallen 'groeiden' meerdere kleine terpen samen uit tot een grote terp. * ook buiten het Waddengebied werden terpen opgeworpen, zoals onder andere in het gebied van de grote rivieren, maar ook in Zeeland en West-Vlaanderen. |
Infobord aan de voet van de terp van Furdgum.
|
|
|
Links: Model van de terp van Niehove in het Groninger Westerkwartier. Rechts een vergelijkende luchtfoto uit 2005. Foto: GeoBasis-DE/BKG. Bron: Google Earth.
Op dit model van een vroege terp is de radiaire structuur goed te zien Op het hoogste deel bevindt zich de drinkwaterdobbe, daarom heen staan, als een uitgevouwen waaier, de boerderijen. Daarachter liggen de akkers. Op de laagstgelegen delen van de kwelder graast het vee. Foto van model in het Museum Wierdenland in Ezinge. (Ezinge DSCN8459).
Terp of Wierde ?
Eenvoudigweg kun je stellen, dat waar Groningers het over hun wierden hebben, men in Fryslân van terpen spreekt.
Terp
Het woord terp is afgeleid van het Oudfriese woord 'therp', dat op haar beurt terug gaat naar het Germaanse 'þarpa', dat in eerste instantie het woord voor hoeve of boerderij was. Later verschoof de betekenis naar een kunstmatige hoogte én daarna naar akkerland. Het woord 'therp' of 'terp' komt vanaf de 12e eeuw voor. Vanaf de 16e eeuw komt 'terp' steeds vaker voor in veldnamen in de betekenis van akkerland. Pas aan het eind van de middeleeuwen zou het woord 'terp' in de betekenis van wierde (hoogte) in gebruik zijn gekomen. Klik hier voor meer.
Wierde
In Groningen spreekt men van wierde. Het woord wierde is afgeleid van het Oudfriese 'werve', een opgeworpen hoogte voor bewoning. Zowel in Groningen en Fryslân komen plaatsnamen voor met -wier, -weer, -were, -wer, -werd, -weerd, -wird, -waard, -ward, -wierd, -wierde, -wierda.
Volgens het Woordenboek der Nederlandse Taal (WNT) is de etymologie van het woord wierde niet met zekerheid aan te geven. Het zou mogelijk samenhangen met het woord 'weren' (zich verdedigen).
Terp
Het woord terp is afgeleid van het Oudfriese woord 'therp', dat op haar beurt terug gaat naar het Germaanse 'þarpa', dat in eerste instantie het woord voor hoeve of boerderij was. Later verschoof de betekenis naar een kunstmatige hoogte én daarna naar akkerland. Het woord 'therp' of 'terp' komt vanaf de 12e eeuw voor. Vanaf de 16e eeuw komt 'terp' steeds vaker voor in veldnamen in de betekenis van akkerland. Pas aan het eind van de middeleeuwen zou het woord 'terp' in de betekenis van wierde (hoogte) in gebruik zijn gekomen. Klik hier voor meer.
Wierde
In Groningen spreekt men van wierde. Het woord wierde is afgeleid van het Oudfriese 'werve', een opgeworpen hoogte voor bewoning. Zowel in Groningen en Fryslân komen plaatsnamen voor met -wier, -weer, -were, -wer, -werd, -weerd, -wird, -waard, -ward, -wierd, -wierde, -wierda.
Volgens het Woordenboek der Nederlandse Taal (WNT) is de etymologie van het woord wierde niet met zekerheid aan te geven. Het zou mogelijk samenhangen met het woord 'weren' (zich verdedigen).
Buiten deze twee provincies, komt in West-Friesland de benaming werf voor. Varianten daarop vinden we in Oost-Friesland en Noord-Duitsland in de benamingen warft, wurt of wierde en in Denemarken værft, varft of verft.
In Midden-Nederland spreken we van woerden.
In Midden-Nederland spreken we van woerden.
In het Zeeuwse kustgebied worden de terpen hillen of stellen genoemd. Hille is afkomstig van het Proto-Germaanse hulja en betekent heuvel. De benaming hille komt ook in het Vlaamse kustgebied voor. 'Hille' is in het Oudnederlands alleen als toponymisch element overgeleverd, zowel als zelfstandig toponiem als het laatste deel van een toponiem.
Het Zeeuwse 'stelle' in de betekenis van een opgeworpen hoogte of heuvel op schorgronden, waarop het vee bij (storm)vloed of hoge waterstand in veiligheid kan worden gebracht, heeft enige gelijkenis met de betekenis, die het woord in elders in meer oostelijk gelegen (rivieren)gebied heeft: een veilige ligplaats of ankerplaats voor schepen.
Zie het WNT voor meer uitleg.
Het Zeeuwse 'stelle' in de betekenis van een opgeworpen hoogte of heuvel op schorgronden, waarop het vee bij (storm)vloed of hoge waterstand in veiligheid kan worden gebracht, heeft enige gelijkenis met de betekenis, die het woord in elders in meer oostelijk gelegen (rivieren)gebied heeft: een veilige ligplaats of ankerplaats voor schepen.
Zie het WNT voor meer uitleg.
Voorbeelden van terpen en terpdorpen
In onze workshops zullen we regelmatig kijken naar de twee terpdorpen in Oostergo: Hegebeintum en Easterbeintum. Daarnaast komt ook Furdgum in Westergo in beeld. Voor het veldwerk en excursies maken we dankbaar gebruik van het Bezoekerscentrum (Hegebeintum) en de Yeb Hettinga Skoalle in Furdgum.
Hegebeintum en Easterbeintum
De hoogste terp van Fryslân is die van Hegebeintum. Iets minder bekend is Easterbeintum, enkele honderden meters ten oosten van Hegebeintum. Deze terp is bijna geheel afgegraven, maar vanuit de lucht is het grondgebied van Easterbeintum nog goed te herkennen. De twee foto's werden in juni 2019 gemaakt.
|
|
De Beintums, links Easterbeintum, vanuit het zuiden gezien. Van de terp van Hegebeintum is een groot deel weggegraven. Fotodatum: 1 juni 2019.
Meer over Hegebeintum en de Beintums.
Tussen de dorpen Tsjommearum (Tzummarum) en Minnertsgea (Minnertsga) ligt het kleine terpdorp Furdgum (Firdgum).
Klik hier voor meer over Furdgum.
|
|
Bronnen en Media
|
Dinoloket
Op de website van het DINOLoket zijn gegevens van de ondiepe ondergrond (tot 500m diepte) te raadplegen. Op deze website kan iedereen, naast provincies, waterschappen, adviesbureaus, gegevens over en modellen van de ondergrond bekijken en opvragen. Informatie over de diepe ondergrond (500m en dieper) is te vinden op de website van het Olie- en Gasportaal NLOG. Deze bevat gegevens over opsporing en winning van olie, gas en aardwarmte in Nederland en het Nederlandse deel van het continentaal plat. |
|
Een selectie van de boeken in de GeoGraphixs mediatheek:
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Titelfoto: De terp van Hegebeintum is de hoogste terp van Nederland.