Het Doggerland

Zo'n 8000 jaar geleden verdween het land, gelegen tussen Denemarken in het oosten en het huidige Engeland in het westen, onder water. Daarmee ontstond de zee, zoals we die nu kennen: de Noordzee. Bijna het enige dat ons nog doet herinneren aan het verdwenen Doggerland is de naam Doggersbank op Noordzeekaarten.
Vanaf de voorlaatste ijstijd, het Saalien of Saale Ijstijd, was een uitgestrekt lichtglooiend  toendragebied. In dit gebied leefden mammoeten, wolharige neushoorns, reuzenherten, Neanderthalers én uiteindelijk ook de eerste moderne mensen.  Ongeveer achtduizend jaar geleden werd deze prehistorische wereld overspoeld door het zeewater van de noordelijke Noordzee. De overstroming was, na de geleidelijke afsmelting van de ijskappen, vermoedelijk het gevolg van het leeglopen van het Agassiz ijsmeer in Canada (rond 8400 jaar geleden) en de Storegga aardverschuiving ten westen van de Noorse kust, die zo'n 300 later, tussen 6225 en 6170 jaar geleden, moet hebben plaats gevonden.
Na het ijs.... het Doggerland....
Het nagenoeg vlakke land van de Bolsjezemelskaja toendra,  een morenevlakte gelegen tussen de rivieren Petsjora en Oesa. De begroeiing bestaat uit mossen, kleine struiken en kleine boomsoorten als de berk. Zo zou het landschap van het Doggerland er op een mooie zomerdag uit kunnen hebben gezien. Foto: APL. CC BY-SA 3.0.
Zo zou het zuidelijke Noordzeegebied er in het Pleistoceen rond zo'n 70.000 tot 50.000 jaar geleden (kaart hierboven) en aan het begin van het Holoceen, zo'n 10.000 jaar geleden (hiernaast) uit hebben kunnen zien. In rood is de huidige kustlijn weergegeven. Beide kaarten zijn vervaardigd door Olav Odé. © Olav Odé voor Rijksmuseum van Oudheden.
Noordwest Europa na het terugtrekken van het landijs, circa 16.000 jaar geleden. De rozegekleurde gebieden zijn nog met ijs bedekt. De rode ster markeert de Southern River onderzoekslocatie van het Brits-Belgisch-Nederlandse project Europe's Lost Frontiers. Foto van kaart tentoonstelling 'Schatten van Doggerland' in Natuurmuseum Fryslân, Leeuwarden. (RDV9799). Bron: Europe's Lost Frontiers Project.
Dieren van Doggerland
Al is de grote wolharige mammoet het meest tot de verbeelding sprekende dier van de mammoetsteppe, hij bas bij lange na niet het enige levende wezen in dit barre landschap. In Dieren van de mammoetsteppe zie je een uitgebreid overzicht.
De muskusos (links) en de wolharige neushoorn behoorden tot de grotere grazers van de mammoetsteppe. Zij moesten concurreren met reuzenherten, rendieren en wilde paarden.
Verdwenen onder de golven van de Noordzee
Na de ergste kou van de laatste ijstijd 20.000 jaar geleden werd het in onze streken geleidelijk warmer. Doggerland veranderde van een koude, uitgestrekte open vlakte in een dichtbegroeid bosgebied. De rivieren, de kust en zoetwatermoerassen vormden voedselrijke gebieden, met wild, wis, vogels, schelpdieren en plantaardig voedsel.
Duizenden jaren lang was het Doggerland voor onze voorouders, de jagers-verzamelaars van het Mesolithicum, een thuis geweest. Het smeltende ijs en een daardoor stijgende zeespiegel maakten hier een eind aan: eerst langzaam en geleidelijk, maar vanaf 8500 jaar geleden steeds sneller. Het leefgebied werd steeds kleiner. Woonplaatsen aan de kust moesten worden opgegeven. De bewoners zagen het landschap elke generatie veranderen. Doggerland werd een eiland. De afstand tot het vasteland in het oosten en wat nu de Britse Eilanden zijn, werd steeds groter. 
Het leeglopen van het Agassiz-Ijsmeer in oosten van Canada en een enorme tsunami, veroorzaakt door de Storegga-aardverschuiving voor de Noorse kust, vormden het begin van het einde voor Doggerland. ​
Opgevist uit Doggerland
Rechts: Benen spitskaak met doorboring gemaakt op de radius van een oeros, in 1988 opgevist door de KW-106 en (liggend) een doorboorde benen beitel, Bruine Bank en zuidelijke Noordzee, 11.000 - 8000 jaar geleden. (RDV6417).
De oudste Nederlanders?
Menselijke resten zijn zeldzaam, maar de oudste mens van Nederland, 13.000 jaar oud, komt uit deze periode. Het achterhoofds deel van een volwassen persoon, vermoedelijk een vrouw, toont sporen van mogelijke bloedarmoede of een tekort aan vitamine C of D in haar jeugd. Onderzoek van stabiele isotopen wijst erop dat vlees een belangrijk onderdeel van haar menu was. 
 
Huidskleur
De oudste moderne mens van Nederland had waarschijnlijk een donkere huidskleur en blauwe ogen. aDNA-onderzoek (ancient DNA) toont aan, dat deze combinatie gebruikelijk was zo'n 13.000 jaar geleden. Een lichtere huidskleur, waardoor meer vitamine D kon worden aangemaakt evolueerde in Europa pas later en kan in verband worden gebracht met opeenvolgende migraties van boerensamenlevingen uit het Nabije Oosten en later de Oekraïne en Zuid-Rusland. De jagers van de Federmesser-cultuur leiden een mobiel bestaan.
​Dit achterhoofdsbeen  opgevist in de Eurogeul door de vissersboot Scheveningen 18. Het fragment heeft een ouderdom van circa 13.000 jaar (RDV6410). 
Krijn
Zo'n 20 jaar geleden vond amateur-paleontoloog Luc Anthonis in Zeeland een stukje bot, dat eerder door een schelpenzuiger van de bodem van de Noordzee was gezogen. Bij nader onderzoek o.a. door  de Universiteit Leiden en het Max Planck Instituut in Leipzig bleek het om een stukje van een schedel te gaan en wel om de rechter wenkbrauwboog. De ouderdom werd bepaald op tussen de 70.000 en 50.ooo jaar en was van een stevig gebouwde jonge man. Onderzoek van stabiele isotopen – variaties van de atomen stikstof en koolstof – laat zien dat hij voornamelijk vlees at. Opvallend is de kleine holte achter zijn kenmerkende forse wenkbrauwboog. Die bleek te zijn ontstaan door een onderhuidse, onschuldige tumor.
De paleo-antropologisch kunstenaars Kennis & Kennis Reconstructions maakten vervolgens deze reconstructie. Ze gebruikten daarvoor digitale matches met vergelijkbare Neanderthalerschedels en de meeste actuele kennis over Neanderthalers en hun uiterlijk, zoals oog-, haar- en huidskleur. Deze Neanderthaler man kreeg de naam Krijn (RDV6403 boven; RDV6484 rechts).
Naar Doggerland
Als gevolg van de corona perikelen konden de Nederlandse musea hun deuren pas rond 8 juni 2021 heropenen. Vanwege de korte voorbereidingstijd voor een excursie, hebben we toch kans gezien in de week voor de herfstvakantie de Doggerland-excursie aan te bieden. Afgaande op de geretourneerde evaluatieformulieren blijkt, dat de deelnemende leerlingen danig onder de indruk van de tentoonstelling waren. Helaas is de expositie in het RMO nu afgelopen. In Advanced GeoGraphixs kun je al het excursiemateriaal raadplegen. Voor eenieder die de expositie niet heeft kunnen bezoeken raden we aan het minicollege van Luc Amkreutz te bekijken (zie hieronder bij Bronnen en Media). In de GeoGraphixs mediatheek staat het boek behorende bij de tentoonstelling Doggerland voor je klaar.

Vanaf 19 februari t/m 4 september 2022 is 'Schatten van Doggerland' in Natuurmuseum Fryslân in Leeuwarden te zien. Deze tentoonstelling is gebaseerd op 'Doggerland' in het RMO. Kijk hier voor het GeoGraphixs excursieprogramma en de daarvoor benodigde voorbereidingen.
De dieren van Doggerland, zoals te zien in Natuurmuseum Fryslân in 'Schatten van Doggerland'. (RDV9937).
Bronnen en Media
Luc Amkreutz, conservator van Rijksmuseum van Oudheden in Leiden, maakte eerder deze video als inleiding op de tentoonstelling Doggerland.
Doggerland - Verdwenen Wereld in de Noordzee, L.Amkreutz en S. van der Vaart-Verschoof, Sidestone Press, Leiden, 2021, (ISBN 97889464260076).
Europe's Lost Frontiers Project
Secrets of the sea bed - BBC News
Titelfoto: Mammoeten op de steppe. Op de vijfde verdieping van Naturalis in Leiden zie je het Nederland van net na de laatste ijstijd in een groot diorama.
© GeoGraphixs - 2012-2022