Vulkanisme |
Vulkanisme…. één van de meest spectaculaire geologische verschijnselen op deze aarde. Elke dag is het raak, soms een heftige uitbarsting, maar vaak ook minder bedreigend.....
|
Vulkanisme in het kort...
Vulkanen ontstaan net als aardbevingen onder andere door de bewegingen van de aardkorst. De aardkorst bestaat uit verschillende platen. We onderscheiden continentale en oceanische platen. Deze platen bewegen ten opzichte van elkaar. Dat kan zijn van elkaar af, naar elkaar toe of langs elkaar heen. Deze bewegingen worden in de aardrijkskunde plaattektoniek genoemd. Vulkanisme komt vooral voor langs de randen van de platen, maar is ook mogelijk op andere plaatsen, ver van een plaatrand verwijderd. We spreken dan van een 'hotspot' vulkanisme. Er is sprake van vulkanisme, wanneer magma door breuken en scheuren in de aardkorst aan het aardoppervlak boven komt. Dan kan zowel op het land zijn als onder water, op de zeebodem. Zodra magma buiten de aardkorst is getreden, noemen we het lava. Vulkanen in soorten en maten
Vulkanen kunnen naast een indeling in mate van activiteit ook naar vorm een het type uitbarsting ingedeeld:
Activiteit
Dood, slapend of actief? Een dode (of uitgedoofde) vulkaan is een vulkaan waarvan de kans op nieuwe erupties nagenoeg afwezig is, zoals bij onze twee vulkanen, de Zuidwalvulkaan en de Mulciber.
Een slapende vulkaan is een vulkaan die niet actief is, maar dat wel weer kan worden. Wanneer een vulkaan met regelmaat tot uitbarsting komt, dan spreekt men van een actieve vulkaan. 
De inwoners van het dorp Paplonal in Nicaragua wisten niet beter, dan dat de Momotombo vulkaan 'sliep', en dat al meer dan 100 jaar. Op 2 december 2015 ontwaakte de vulkaan uit haar slaap. Foto: AP Photo/Esteban Felix. Bron: Leeuwarder Courant, 3 december 2015.
Vorm
Van alle vulkanen op de wereld zijn er geen twee precies hetzelfde. Op basis van de vorm onderscheiden we drie soorten vulkanen:
De meeste vulkanen zijn stratovulkanen en bestaan uit afwisselend lagen puin en as en lava. De vulkaan wordt hierdoor heel hoog en steil. Een uitbarsting van een stratovulkaan gaat vaak gepaard met grote ontploffingen, dikke lavastromen en regens van puin en as. Een voorbeeld is de Ngauruhoe in Nieuw-Zeeland op de foto hieronder.
Boven: De Ngauruhoe vulkaan in het Tongariro National Park. Ze lijkt sinds de laatste uitbarsting in 1974 weer in diepe rust, maar schijn bedriegt…..
Onder schildvulkanen bevindt zich heel dunne en hete magma. Deze magma kan heel makkelijk naar buiten stromen en vloeit heel langzaam. Daardoor hoopt de lava zich niet op één plek op, maar verspreidt zich over de vulkaan. Die vulkaan wordt hierdoor heel breed, maar wel laag. Goede voorbeelden zijn de Mauna Loa en Mauna Kea op Hawaï of de Rangitoto in Nieuw-Zeeland.
Spleetvulkanen vormen zich bij langgerekte scheuren en spleten in de aardkorst. Dun vloeibaar magma bereikt het aardoppervlak. Voorbeelden daarvan vind je onder andere in Ijsland. Doordat elke nieuwe lavastroom over de vorige vloeit ontstaat er een opstapeling van horizontaal liggende basaltlagen, ook wel plateaubasalten genoemd, die een groot gebied kunnen bedekken.
Spleeteruptie ten noorden van Grindavík. Foto: Landhelgisgæsla Íslands/Iceland Coastguard. Bron: EOS, gepubliceerd op 21 december 2023. Meer over deze eruptie.
Type uitbarsting
Geen enkele vulkaanuitbarsting is gelijk in kracht en omvang, maar aan de hand van uitbarstingen in het verleden (en soms verre verleden) is de onderstaande indeling gemaakt:
|
Vulkanen in het Nieuws
19 december 2023 - Svartsengi-Grindavík
In de late avond van 18 december 2023 scheurde de aarde tussen Svartsengi en de havenplaats Grindavík over een lengte van ongeveer 4 kilometer open. Kort daarvoor was Grindavík geëvacueerd. Kijk hier voor meer.
4 december 2022 - Semeru, Java
27 november 2022 - Mauna Loa, Hawaï
15 januari 2022 - Hunga Tonga
Vulkaan maakt nieuw eiland: Hunga Tonga.
In 2015 ontstond een nieuw eiland in het Koninkrijk Tonga. Slechts een paar jaar later, krioelt het er al van het leven van planten en dieren. Van lange duur was dat echter niet, want op 15 januari 2022 volgde een nieuwe vernietigende uitbarsting. Kijk hier voor meer. 9 december 2019 - Whakaari
Een krachtige, onverwachte uitbarsting van de Whakaari, kostte aan meer dan 20 mensen het leven.
22 december 2018 - Anak Krakatau tsunami
Vulkanen in de Kunst
'Vesuvausbruch bei Nacht' (Uitbarsting van de Vesuvius bij nacht), door Joseph Rebell in 1822 geschilderd. Liechtenstein, The Princely Collections, Vaduz/Wenen en begin 2018 in het Groninger Museum te zien. Kijk hier voor meer.
Whakaari - White Island
In juli 2014 brachten Noarderljocht/GeoGraphixs een bezoek aan de Whakaari, een actieve vulkaan voor de oostkust van het Noordereiland van Nieuw-Zeeland.
Drama in Pompeï
Op 30 mei 2018 publiceerde de BBC een opmerkelijke foto van een slachtoffer van de beruchte uitbarsting in het jaar 79. De man was waarschijnlijk wakker geworden van het natuurgeweld en vervolgens op de vlucht geslagen. Daarbij werd hij getroffen door een stuk puin uit de vulkaan. Klik hier voor het hele artikel.
Archeologen troffen de overblijfselen van het slachtoffer aan, half onder het grote brokstuk uit de Vesuvius. Foto: EPA. Bron BBC News 30 mei 2018.
Kijk hier voor meer over de Vesuvius. Op Noarderljocht.com is een reportage over de tentoonstelling 'Sterven in Schoonheid' in het Drents Museum.
|
|
De kracht van een vulkaanuitbarsting
Om de omvang en kracht van een vulkaanuitbarsting uit te drukken wordt doorgaans gebruik gemaakt van de VEI index. Deze VEI index schaal is een logaritmische schaal, d.w.z.: een vulkaanuitbarsting die 1 eenheid op de VEI index hoger scoort dan een andere eruptie, vormt in de praktijk een 10 keer krachtiger vulkaanuitbarsting. De VEI index kent een schaal van 9 klassen:
|
In de vroege ochtend van 10 juni 1886 kwam de Tarawera tot uitbarsting. Meer dan 100 mensen kwamen om het leven en werden de wereldberoemde witte en roze kalkterrassen vernietigd. Foto van het schilderij van Charles Blomfield in het Rotorua Museum. Het schilderij zelf maakt deel uit van de collectie van de Alexander Turnbull Library.
|
Waar?
Magmastromen in de mantel brengen aardplaten in beweging. Dat gaat meestal niet ongemerkt. Aardbevingen en vulkaanuitbarstingen zijn bijna aan de orde van de dag.
Langs de randen van de Stille Oceaan schuift de Pacifische Plaat onder de continentale platen. De oceaanbodem wordt daarbij naar beneden gedrukt, waardoor er diepzeetroggen ontstaan. Dit subductieproces gaat gepaard met aardbevingen en vulkanische activiteit. Op een diepte van 65 tot 135 kilometer begint de aardkorst te smelten. Het magma dat ontstaat, komt vervolgens omhoog komt, en wanneer het aardoppervlak wordt bereikt, kunnen er eilandbogen ontstaan. Langs de continenten van de Atlantische Oceaan treedt geen subductie op. Er zijn hier dus ook geen diepzeetroggen.
Langs de randen van de Stille Oceaan schuift de Pacifische Plaat onder de continentale platen. De oceaanbodem wordt daarbij naar beneden gedrukt, waardoor er diepzeetroggen ontstaan. Dit subductieproces gaat gepaard met aardbevingen en vulkanische activiteit. Op een diepte van 65 tot 135 kilometer begint de aardkorst te smelten. Het magma dat ontstaat, komt vervolgens omhoog komt, en wanneer het aardoppervlak wordt bereikt, kunnen er eilandbogen ontstaan. Langs de continenten van de Atlantische Oceaan treedt geen subductie op. Er zijn hier dus ook geen diepzeetroggen.
|
Vulkanisme in een subductiezone.
Bron: Museon, Den Haag. |
|
Boven een stijgende mantelstroom wijkt de oceaanbodem uiteen en doet een langgerekte rug, bestaande uit een reeks vulkanen ontstaan. De ontstane opening vult zich met lava en ontstaat er een nieuwe oceanische aardkorst.
|
Vulkanisme bij divergerende platen. Aan beide zijden van de opening ontstaat nieuwe oceanische korst, zoals bij de Mid-Oceanische Rug in de Atlantische Oceaan. Foto van 3D-maquette in het Museon in Den Haag (VRS8629).
|
Niet alle vulkanen liggen aan de randen van aardkorstplaten. Enkele liggen geïsoleerd midden op de platen. Deze hotspot vulkanen ontstaan doordat deze plaatsen een hittekolom van magma uit de mantel opstijgt, door de korst dringt en het aardoppervlak weet te bereiken.
|
Een dwarsdoorsnede van Afrika. Onder Oost-Afrika ligt een aantal hotspots. Een deel van het continent is hier ingezakt en vormt de Afrikaanse Slenk, die tot aan de Rode Zee doorloopt. Foto van model in Museon, Den Haag (VRS8625).
|
|
Groot, groter, grootst...
Nog maar enkele jaren geleden deden geologen in de Grote Oceaan, ten oosten van Japan, een belangwekkende én spectaculaire ontdekking, namelijk het bestaan van een supervulkaan. Het Tamu Massief, zoals de schildvulkaan wordt genoemd, maakt deel uit van de Shatksy Range.
|
Op de onderstaande tekening is het oppervlak van het Tamu Massief in rood weergegeven, met daarbij Nederland op dezelfde schaal. Bron: NRC.nl. Lees hier het hele NRC artikel van 9 september 2013.
Hiernaast: Het Tamu-massief, op zo'n 1500 kilometer ten oosten van Japan, heeft een oppervlakte van zo’n driehonderdduizend vierkante kilometer (450 bij 650 kilometer), en daarmee is de schildvulkaan vijftig keer zo groot als de grootste actieve vulkaan op aarde: Mauna Loa op Hawaï. Ter vergelijking: dit is tienmaal België of zevenmaal Nederland! De onderwaterberg is 4400 meter hoog, maar desondanks ligt de top ruim tweeduizend meter onder de zeespiegel. Op de website van National Geographic is een weergave in 3D van de Tamu te zien. Bekijk hier de foto en het artikel. Bron: National Geographic.
|
De Tamu vulkaan is misschien wel net zo groot als de Olympus Mons op de planeet Mars (foto), die wordt beschouwd als de grootste vulkaan in ons zonnestelsel. Foto: NASA.
Bronnen en Media
Meer over vulkanisme en vulkanen vind je hier:
|
De Vulkanen van de Tongariro - Noarderljocht.com
Whakaari - Noarderljocht.com
Onze eigen vulkanen:
|
Whakaari (het Witte Eiland) is de meest actieve vulkaan van Nieuw-Zeeland.
|
In de GeoGraphixs mediatheek bevindt zich een aantal boeken over het onderwerp. Daarnaast vind je hieronder een selectie van media en artikelen:
Vulkanisme, Waar en Waarom?, P.C. Beukenkamp, Geowetenschappen Universiteit van Utrecht, gepubliceerd in Grondboor & Hamer 4/5-2012.
|
In het juni 2017 nummer van National Geographic staat het artikel "Scheppende Oerkracht" over de onder de vulkanen van Hawaï verborgen liggende grotten en tunnels, gevormd door lava-erupties.
Met deze foto van C.J. Kale wordt het artikel van Joshua Foer geopend. Aanvullende foto's zijn gemaakt door Carsten Peter. |
|
Sterven in Schoonheid is de titel van de tentoonstelling, die tot 26 maart 2023 te zien is in het Drents Museum in Assen. In oktober van het jaar 79 CE kwam er abrupt een einde aan de bloeiende steden Pompeï, Herculaneum Oplontis en Stabiae, gelegen aan de voet van de Vesuvius. Op Noarderljocht.com vind je een reportage over de tentoonstelling.
|
|
|
In Supervolcanoes 101 van National Geographic zie je de verwoestende kracht van de supervulkanen van de aarde.
|
Bekijk ook de fotoreportage van National Geographic over de mensen in de buurt van de Fuego in Guatamala. Klik hier voor de BBC reportage.
|
|
|
|
Titelfoto: Schaalmodel van het Tongariro National Park in het DOC Informatiecentrum in Whakapapa Village.